kozmologji

Kozmologjia eshte dege e fizikes qe studion universin ne shkalle te gjere: origjinën, evolucionin dhe strukturën e tij. Ajo bashkon teoria dhe te dhenat nga observimet dhe mbeshtetet ne relativitetin e pergjithshem dhe ne fizikën moderne per te shpjeguar se si hapësira-koha ndryson ne shkalle kosmike.

Modeli standard i kozmologjise, i njohur si Lambda-CDM, percakton nje univers qe zgjeron vazhdimisht. Perberja kryesore ne energji eshte materia normale (baryonike) rreth 5%, materia e errët rreth 27% dhe energjia e errët rreth 68%. Sipas ketij modeli universi filloi nga nje gjendje te ngushte dhe te ngrohte rreth 13.8 miliarde vjet me pare (Big Bang). Zgjerimi dhe formimi i strukturave si galaktikat vijon me gravitacionin dhe densitetin.

Observimet kyce perbejne theme te kozmologjise moderne. Rrezatimi mikroval kozmik (CMB), i matur nga misionet Planck dhe WMAP, dhe studimet e shpërndarjes se galaksive, vijne ne nivele te ndryshme informacioni mbi zgjerimin dhe perberjen e universit. Supernovat Type Ia ofrojne standard candles per percaktimin e distances dhe te shndritjes se zgjerimit. Lentezimi gravitacional dhe te dhenat nga sondazhet e hapësirës konfirmojne rolin e energjise se errët dhe materies se errret dhe testojne modelet e gravitetit.

Historikisht, kozmologjia u formua nga kontribute te Copernikut, Hubbles, Einstein dhe nga zhvillimet e inflacionit dhe modeleve te zgjerimit te kosmosit (Guth, Linde).