deikenliklere

Deikenlikler, veya deixis, dilbilimde anlamın bağlama bağlı olarak değişmesini sağlayan sözcük ve ifadeler bütünüdür. Bu kavram, söyleyenin konumu, dinleyenin konumu, konuşmanın zamanı ve mekânı ile metni oluşturan diğer unsurlar gibi bağlamsal faktörlere göre anlamını alan ifadeleri kapsar. Deiksis, Yunanca deixis kelimesinden türetilmiştir; Türkçe literatürde deiksis veya deiksellik olarak adlandırılır.

Başlıca türler arasında kişi deiksisi, mekânsal deiksis, zamansal deiksis ve söylem deiksisi ile sosyal deiksis bulunur. Kişi deiksisi, birincil, ikincil ve üçüncü kişi zamirleri ile iyelik ifadelerini içerir. Mekânsal deiksis, bu/şu/o gibi göstericiler ve burada/orada gibi yer zarflarıyla, referansın konuşmanın yapıldığı yere göre değişmesini sağlar. Zamansal deiksis, şimdi/bugün/yarın gibi işaretlerle zaman bağıntısını kurar. Söylem deiksisi, bu metin veya bu konuşma gibi, tartışılan veya önceki metne atıf yapan ifadelerden oluşur. Sosyal deiksis ise saygı ve sosyal konum gibi ilişkileri yansıtacak biçimde dilsel göstergeleri kapsar.

Kullanım örnekleri, deikseyenin pratikte nasıl çalıştığını gösterir. Türkçe’de “Bu kitap ilginç.” ifadesinde “bu” mekânsal deiksiyi, “Şimdi gidiyoruz.” cümlesinde ise zamansal deiksiyi gösterir. Deiksis, çeviri, dil öğretimi ve dilbilimsel analizlerde temel bir araç olarak güvenilir bağlam belirleme gereksinimini karşılar.

İlgili kavramlar arasında deixis, deiktik yönelim ve deiktik geçişler bulunur. Deikenlikler, dilsel sistemlerin bağlamdan bağımsız ifade taşımadığını hatırlatır.