uitdrukkingsdelen

Uitdrukkingsdelen zijn de componenten van uitdrukkingen in de Nederlandse taal. In de linguïstiek verwijst de term naar multiword expressions (MWEs), waarvan de betekenis vaak niet direct afgeleid kan worden uit de afzonderlijke woorden. Uitdrukkingsdelen vormen samen een vast of semi-vast geheel dat een specifieke functie of betekenis heeft binnen een zin.

Uitdrukkingsdelen kunnen worden onderscheiden naar mate van verankering. Wordt de combinatie vrijwel onveranderlijk gebruikt, dan spreekt men van een vast uitdrukkingsdeel of idiomatische uitdrukking (bijvoorbeeld “de kat uit de boom kijken” of “met de deur in huis vallen”). Bij semi-vastheid is er enige variatie mogelijk, zoals varianten in tussenzinnen of in voegwoorden. Daarnaast bestaan er flexibele MWEs die een vaste kern bevatten maar toelaten lichte modificatie, bijvoorbeeld bij adjectivale of adverbiale toevoegingen.

Belangrijke kenmerken zijn onder meer semantische opaque of deels transparante betekenissen, een vaste woordvolgorde en soms beperkte syntactische variatie. De morfologie kan het hoofdwerkwoord of de hoofdnaam bevatten die tekent voor concordantie, terwijl functionele delen (voorzetsels, particleen) vaak verplicht zijn maar minder draagvlak voor vrije variatie hebben.

Onderzoek naar uitdrukkingsdelen valt binnen de fraseologie en lexicografie. Toepassingen bevinden zich in taalonderwijs, lexiconontwerp en corpusonderzoek, waar MWEs worden geannotieerd en gedetermineerd op basis van frequentie, variatie en idiomatische status.

Zie ook: idiom, multiword expression, fraseologie.