onwaarneembaar

Onwaarneembaar is een Nederlands adjectief dat aangeeft dat iets niet direct waarneembaar is met het menselijk zintuig of met wetenschappelijke instrumenten. De term is afgeleid van on- en waarnemen en wordt veel gebruikt in filosofie, wetenschapsfilosofie en natuurwetenschappen om aan te geven dat bepaalde entiteiten, toestanden of eigenschappen buiten directe waarneming liggen.

In de filosofie verwijst onwaarneembaar vaak naar dingen die niet direct bekend of verifieerbaar zijn. Een bekend kader is het onderscheid tussen fenomenen (wat we waar kunnen nemen) en noumenen (onwaarneembare werkelijkheid), zoals door Kant is voorgesteld. Breder gebruikt men de term voor metafysische of theoretische entiteiten die niet rechtstreeks waarneembaar zijn maar wel betekenisvol kunnen zijn in argumenten of modellen.

In de wetenschap wordt onwaarneembaar vaak toegepast op theoretische constructies die niet direct gemeten kunnen worden, maar die wel noodzakelijk zijn voor verklaringen en voorspellingen. Voorbeelden zijn toestanden in de quantummechanica tussen metingen of hypothesen zoals donkere materie, waarvan het bestaan wordt afgeleid uit indirecte bewijzen en modellen. Het begrip markeert de scheidslijn tussen empirisch observeerbare data en entiteiten die alleen via theorieën en indirecte bewijsvoering gerechtvaardigd zijn.

Zaken die onwaarneembaar worden genoemd, roepen vragen op over epistemologie en wetenschappelijke realisme versus instrumentalisme: moeten zulke entiteiten als "echt" worden beschouwd, of dienen ze louter als hulpmiddelen om theorieën te structureren?

Zie ook: observatiegrenzen, waarneming, wetenschappelijke theorieën.