incommensurabiliteit

Incommensurabiliteit is de eigenschap waarbij twee conceptuele systemen, theorieën of meeteenheden geen gemeenschappelijke maatstaf delen waarmee ze direct vergeleken kunnen worden. Het begrip verschijnt in verschillende domeinen, van wiskunde tot de filosofie van de wetenschap, en verwijst naar de moeilijkheid om op een objectieve, directe manier vergelijkingen te maken tussen de betrokken systemen.

In de wiskunde heeft incommensurabiliteit betrekking op het bestaan van een gemeenschappelijke maatstaf. Twee lengtes zijn commensurabel als er een getal is dat precies beide lengtes kan verdelen; zijn ze dat niet, dan spreken we van incommensurabiliteit. Een bekend voorbeeld is de diagonaal van een eenheidvierkant: de verhouding van diagonaal tot zijde is sqrt(2), wat irrationaliteit oplevert en daarmee een klassiek voorbeeld van incommensurabiliteit.

In de filosofie van de wetenschap verwijst incommensurabiliteit naar het gebrek aan een volledig gemeenschappelijke basis om twee theorieën of paradigma’s te vergelijken. Thomas Kuhn toonde aan dat verschuivingen tussen paradigmas gepaard kunnen gaan met verschillen in concepten, normen en bewijsmethoden, waardoor vertaling en evaluatie problematischer worden. Sindsdien worden verschillende vormen onderscheiden, zoals semantische incommensurabiliteit (taal en betekenis), epistemische incommensurabiliteit (criteria van bewijs) en methodologische incommensurabiliteit (onderzoekspraktijken).

Critici benadrukken dat incommensurabiliteit vaak gradueel is en dat communicatie tussen systemen mogelijk blijft via tussenconcepten, begripsverrijking en interculturele vertaling. De notie blijft relevant voor discussies over wetenschapsgeschiedenis, theorie-evaluatie en pluralisme.