Monopolievorming

Monopolievorming is het proces waarbij in een markt de macht van een of enkele ondernemingen toeneemt tot een monopolie of tot een dominante positie met aanzienlijk prijszettingsvermogen. Het omvat zowel volledig monopolie als situaties waarin één bedrijf een overheersende marktdominantie heeft en concurrentie moeilijk wordt.

Oorzaken en mechanismen die monopolievorming kunnen bevorderen zijn onder meer: grote schaalvoordelen die toetreding onrendabel maken; netwerkeffecten waarbij de waarde van een product of dienst toeneemt naarmate meer mensen het gebruiken; controle over essentiële infrastructuur of zeldzame hulpbronnen; inlichtingen, data en innovatievoorsprong; fusies en overnames die concurrentie uitschakelen; samenwerkingspraktijken zoals exclusieve leveringscontracten; en regulering of juridische obstakels die toetreding bemoeilijken. Ook patenten en regelgeving kunnen bijdragen aan structurele monopolievorming.

Signalen van monopolievorming zijn onder meer stijgende marktaandelen, hoge concentratie-indicatoren zoals de HHI, toenemende prijszetting boven marginale kosten en beperkt substituutaanbod of toetredingsbaarheidsbarrières. Het proces kan geleidelijk verlopen en is niet altijd zichtbaar als expliciete prijsafspraken.

Gevolgen en beleidsreacties: monopolievorming kan leiden tot hogere prijzen, minder keuze en minder innovatieprikkels, hoewel netwerkeffecten in sommige gevallen tijdelijk consumentvoordelen kunnen opleveren. Beleid richt zich op mededingingsrecht en toezicht op fusies, mogelijk samen met regels voor gedrag of structurele remedies zoals afstoten. In natural monopolies komen vaak ex ante regulering en prijscontrole van overheidswege voor. Een juiste analyse vereist marktcontext en toezicht.